Trong hai năm 2024-2025, chuỗi số liệu mưa lũ từ Bắc vào Trung - Tây Nguyên cho thấy Việt Nam đang đối mặt với loạt trạng thái thiên tai mới. Theo Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia, năm 2024, hoàn lưu bão Yagi gây lũ đặc biệt lớn trên hầu hết các sông miền Bắc; lũ trên sông Thao, Cầu, Thương, Lục Nam đều vượt mốc lịch sử hơn 40 năm. Một năm sau, tháng 10/2025, miền Bắc lại chìm trong biển nước, hơn 230.000 ngôi nhà ngập sâu, hàng chục sự cố đê điều xảy ra.
Đáng chú ý, sông Cầu hai năm liên tiếp vượt mốc lịch sử - điều chưa từng có trong chuỗi số liệu thủy văn Việt Nam. Trên nền thiên tai gia tăng đó, miền Trung bước vào mùa mưa lũ với mức độ rủi ro mới, phức tạp hơn. Ba đợt lũ liên tiếp ở Huế, lũ vượt mốc 1993 trên sông Ba và vượt mốc 1986 trên sông Dinh, mưa cực đoan tại Quảng Ngãi, Khánh Hòa, Đắk Lắk... là những tín hiệu cho thấy các "chuẩn an toàn" cũ đang bị xô đổ. Miền Trung, với địa hình hẹp - dốc và mật độ dân cư, hạ tầng dày đặc ven sông, đang là tâm điểm chịu tác động dạng thời tiết, khí hậu cực đoan.
Kích hoạt phương châm "4 tại chỗ" trong ứng phó với mưa lũ tại các tỉnh miền Trung - Tây Nguyên
Ba đợt lũ lịch sử liên tiếp xô đổ mọi kịch bản cũ
Tại miền Trung, Huế là tâm điểm của chuỗi mưa lũ bất thường cuối tháng 10, đầu tháng 11/2025. Chưa đầy 7 ngày, từ 26/10 đến 3/11, thành phố hứng chịu 3 đợt lũ liên tiếp. Hai đợt lũ đầu, đạt đỉnh vào ngày 27 và 29/10, nhấn chìm 32/40 xã, phường, độ ngập phổ biến từ 0,5 - 1 m. Khi nước vừa rút xuống dưới báo động 3, mưa lớn trở lại; nước trên sông Hương, sông Bồ vượt báo động 3, hạ du tái ngập trong thời gian rất ngắn.
Số liệu đo đạc tại trạm Phú Ốc trên sông Bồ trưa 3/11 xác lập kỷ lục: mực nước 5,28 m, cao hơn báo động 3 là 0,78 m, vượt đỉnh lũ lịch sử xác lập hôm 29/10. Nghĩa là, trong vòng một tuần, cùng một lưu vực hai lần phá vỡ kỷ lục lịch sử. Ba đợt lũ liên tiếp đã gây thiệt hại nghiêm trọng đối với giao thông, thủy lợi, nông lâm thủy sản, di sản cố đô; việc khắc phục lên tới hàng nghìn tỉ đồng.
Theo ông Nguyễn Đình Đức, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường TP Huế, lượng mưa vùng núi phổ biến từ 1.200 - 2.300 mm. Kể từ sau lũ lịch sử 1999, các năm 2017, 2020, 2021, 2022, 2023 đều xuất hiện lũ lớn.
Xu thế bất thường không dừng ở Huế. Tại Quảng Ngãi, dữ liệu khí tượng cho thấy 5 năm gần đây, lượng mưa tại nhiều xã, phường trung tâm TP Quảng Ngãi đạt 532 - 576 mm, vượt kỷ lục 525 mm năm 2009. Ở Khánh Hòa, sáng 20/11, lũ trên sông Dinh Ninh Hòa vượt mức lịch sử năm 1986; trên sông Ba (Phú Yên cũ), lũ tại trạm Củng Sơn vượt đỉnh lũ lịch sử năm 1993 hơn 1 m, sau đó rút chậm và vẫn trên mức lịch sử.
Lực lượng chức năng tích cực tìm kiếm các nạn nhân mất tích do mưa lũ
Do mưa lớn kéo dài, đến ngày 19/11, khu vực miền Trung ghi nhận 26 vị trí trên các tuyến quốc lộ bị sạt lở, ngập lụt cục bộ, gây ách tắc giao thông; bờ kè thủy lợi tại Quảng Trị, Khánh Hòa bị sạt lở, hư hỏng. Tính từ đầu năm 2025, cả nước đã xảy ra khoảng 20 đợt mưa lớn trên diện rộng. Trong vòng một tháng, bão số 5 Kajiki và bão số 10 Bualoi tạo ra hai tổ hợp thiên tai đặc biệt nguy hiểm gồm lũ quét, sạt lở, ngập sâu, ảnh hưởng từ đồng bằng đến trung du, miền núi.
Nhìn tổng thể, các kịch bản mưa lũ truyền thống đã bị xô đổ. Mưa lớn, lũ lớn, lũ vượt mốc lịch sử không còn là ngoại lệ "vài chục năm một lần" mà xuất hiện với tần suất dày hơn, trên không gian rộng hơn, tạo trạng thái rủi ro mới cho miền Trung.
Tại sao bão lũ ngày càng nghiêm trọng?
Theo TS Nguyễn Ngọc Huy, chuyên gia nghiên cứu biến đổi khí hậu, thời tiết cực đoan và rủi ro thiên tai, tần suất các đợt mưa cực đoan ở miền Trung tăng rõ trong 10 năm qua, là hệ quả trực tiếp của biến đổi khí hậu toàn cầu, làm thay đổi quy luật mưa truyền thống. Nguyên nhân sâu xa còn nằm ở tốc độ đô thị hóa nhanh, xâm lấn vùng trữ nước, trong khi hạ tầng thoát nước và giao thông không được thiết kế, quy hoạch theo hướng "thân thiện với nước". Điều này làm gia tăng ngập lụt, đặc biệt tại các đô thị ven biển và vùng hạ du.
Với Huế, ông Nguyễn Đình Đức, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Thành phố nhấn mạnh thiên tai những năm gần đây tăng cả về cường độ lẫn tần suất. Ngập lụt là hiện tượng tự nhiên thường xuyên, nhưng mức độ và nhịp lặp lại đã bất thường. Ông cho rằng, Huế là vùng đất gắn bó với nước, "nước nuôi sống, nhưng cũng có lúc thử thách con người".
Ở góc độ dự báo, ông Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia phân tích cơ chế gây mưa lớn đợt giữa tháng 11: không khí lạnh liên tục tăng cường, gió đông mạnh và ổn định đã khiến từ đêm 15/11, mưa liên tục xảy ra, mưa lớn tại các tỉnh miền Trung. Dự báo trong những ngày tiếp theo, không khí lạnh tăng cường hơn, gây rét đậm, rét hại ở vùng núi phía Bắc, đồng thời duy trì mưa lớn ở miền Trung, sau đó mưa lớn có xu thế dịch dần xuống Nam Trung Bộ và chỉ giảm khi không khí lạnh, gió đông suy yếu sau ngày 21/11 và 22/11.
Ông Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng Thuỷ văn Quốc gia
Ông Khiêm cho biết, trận mưa lũ cuối tháng 10, đầu tháng 11 gây ra hiện tượng cực đoan tại miền Trung, "có những nơi trong một tuần lặp lại 3 lần giá trị lịch sử". Theo phân tích hiện nay, đợt mưa lũ giữa tháng 11 ít có khả năng lặp lại cực đoan như đợt cuối tháng 10 đầu tháng 11, nhưng vẫn hết sức nguy hiểm, cần cảnh giác, không được chủ quan.
Điểm mấu chốt, theo ông Mai Văn Khiêm là nền đất. Tháng 10, tổng lượng mưa ở nhiều nơi miền Trung đã cao hơn 80, thậm chí trên 100% so với cùng kỳ nhiều năm; có nơi đạt từ 1/3 đến 1/2 tổng lượng mưa cả năm. Đất ở nhiều khu vực núi đã bão hòa, mất liên kết, không còn ổn định. Vì vậy, "chỉ cần một lượng mưa không quá lớn cũng có thể kích hoạt lũ quét, sạt lở đất". Lần này, tổng lượng mưa có thể không đạt mức cực đoan như đợt cuối tháng 10, đầu tháng 11, nhưng mức độ rủi ro lũ quét, sạt lở đất lại rất cao vì nền đất đã suy yếu. Khu vực cần đặc biệt cảnh giác là vùng đồi núi, sườn núi phía tây từ Quảng Trị đến Lâm Đồng, kể cả các tuyến giao thông Đông - Tây có taluy dương dễ sạt lở.
Về mùa vụ, ông Mai Văn Khiêm nhắc lại quy luật: mùa mưa lũ chính ở miền Trung rơi vào các tháng 9, 10, 11, một số năm kéo dài đến nửa đầu tháng 12. Các đợt mưa lũ vừa qua và đợt hiện tại đều nằm trong tháng 11 đúng mùa chính, nhưng "sự bất thường là lượng mưa và tần suất lũ lớn hơn rất nhiều". Tháng 12 năm nay, xác suất xuất hiện mưa lớn cực đoan không cao như tháng 10 tháng 11, nhưng vẫn có khả năng xảy ra các đợt mưa lụt khi không khí lạnh tăng cường, xuất hiện nhiễu động trên cao.
Từ góc độ cảnh báo, Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia khuyến cáo người dân tuân thủ tuyệt đối chỉ đạo của chính quyền địa phương. Trong điều kiện mưa lớn kéo dài, "nguy cơ mưa trên các sườn đồi sẽ gây sạt trượt, lũ quét bất kỳ lúc nào", người dân không nên vào rừng, lên nương rẫy, không vượt qua các ngầm tràn khi có biển cấm, rào chắn. Nhiều sông suối ở miền Trung đã trên báo động 3, vì vậy đi lại qua các khu vực trũng, ngầm tràn, taluy dương phải đặc biệt thận trọng.
Về phía cơ quan chuyên môn, Việt Nam đã tiếp nhận Hệ thống hỗ trợ cảnh báo lũ quét Đông Nam Á từ năm 2022, tích hợp số liệu mưa ra đa, hơn 1.500 trạm mưa tự động, sản phẩm dự báo cực ngắn, mô hình số trị, trường độ ẩm đất mô phỏng, dữ liệu vệ tinh, cùng hệ thống thông tin cảnh báo lũ quét, sạt lở đất thời gian thực với hơn 3.500 trạm mưa, 10 ra đa thời tiết. Thông tin cảnh báo được cập nhật nhiều lần trong ngày, hỗ trợ cơ quan phòng chống thiên tai, tìm kiếm cứu nạn và cung cấp kênh tham khảo cho báo chí, truyền hình trong truyền thông rủi ro.
Tuy vậy, với trình độ công nghệ hiện nay, ngay cả các nước phát triển cũng chưa thể dự báo chính xác lũ quét, sạt lở đất tới từng vị trí, từng thời điểm cụ thể, mà chỉ có thể cảnh báo nguy cơ theo khu vực và khoảng thời gian. Điều đó càng đặt ra yêu cầu phải kết hợp ba trụ cột: dự báo, quy hoạch và ý thức phòng tránh chủ động của cộng đồng.
