Biểu tượng văn hóa đang dần biến mất
Theo Sách Đỏ của IUCN, rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei), hay còn gọi là giải sinh hoa, là một trong những loài rùa nước ngọt lớn nhất thế giới. Cá thể trưởng thành có thể nặng trên 150 kg, dài hơn 1 mét. Trong văn hóa Việt Nam, rùa Hoàn Kiếm không chỉ là loài vật hoang dã mà còn là huyền thoại sống, gắn liền với truyền thuyết vua Lê Lợi trả gươm thần cho rùa vàng giữa hồ Tả Vọng, nay là hồ Hoàn Kiếm (Hà Nội).
Rùa Hoàn Kiếm không chỉ là loài vật hoang dã mà còn là huyền thoại sống, gắn liền với truyền thuyết vua Lê Lợi trả gươm thần. (Ảnh: Tiền Phong)
Thế nhưng, đằng sau giá trị biểu tượng ấy là một thực tế đầy ám ảnh: hiện chỉ còn 2 cá thể rùa Hoàn Kiếm còn sống được biết đến trên toàn thế giới, và cả hai đều là con đực.
Một loài vật đã gần như tuyệt chủng
Từng xuất hiện ở các hệ thống sông hồ lớn thuộc miền Bắc Việt Nam và miền Nam Trung Quốc, rùa Hoàn Kiếm đã suy giảm nghiêm trọng về số lượng trong nhiều thập kỷ qua.
Theo các chuyên gia của tổ chức Turtle Survival Alliance (TSA), tính đến năm 2019, thế giới ghi nhận 4 cá thể rùa Hoàn Kiếm: 1 ở hồ Đồng Mô (Việt Nam), 1 ở hồ Xuân Khanh (Việt Nam), và 2 cá thể nuôi tại vườn thú Tô Châu (Trung Quốc). Tuy nhiên, cá thể cái duy nhất tại Tô Châu đã chết vào tháng 4/2019, trong khi được gây mê để lấy trứng phục vụ chương trình thụ tinh nhân tạo.
Từng xuất hiện ở các hệ thống sông hồ lớn thuộc miền Bắc Việt Nam và miền Nam Trung Quốc, rùa Hoàn Kiếm đã suy giảm nghiêm trọng về số lượng trong nhiều thập kỷ qua. (Ảnh: BioDB)
Đến tháng 4/2023, một cá thể rùa tại hồ Đồng Mô được cho là niềm hy vọng cuối cùng về một con rùa cái trong tự nhiên cũng được phát hiện đã chết sau một trận lũ lớn. Các phân tích mẫu vật sau đó xác nhận đây là cá thể cái.
Như vậy, toàn bộ thế giới giờ chỉ còn 2 cá thể rùa Hoàn Kiếm, đều là đực: một cá thể nuôi tại vườn thú Tô Châu và một cá thể sống hoang dã tại hồ Xuân Khanh (Hà Nội). Khả năng phục hồi tự nhiên gần như không còn nếu không tìm được một con cái mới.
Tại sao loài rùa này lại suy giảm nhanh chóng?
Có nhiều nguyên nhân khiến rùa Hoàn Kiếm rơi vào tình trạng cực kỳ nguy cấp (CR – Critically Endangered) theo tiêu chí của IUCN:
Mất sinh cảnh sống: Trong suốt thế kỷ 20, quá trình đô thị hóa, xây đập, khai thác thủy lợi và ô nhiễm nguồn nước đã khiến các hồ, sông nơi rùa sinh sống bị thu hẹp nghiêm trọng. Các hồ lớn như Hoàn Kiếm, Đồng Mô, Xuân Khanh, nơi từng là môi trường sống lý tưởng, nay bị xáo trộn mạnh mẽ.
Có nhiều nguyên nhân khiến rùa Hoàn Kiếm rơi vào tình trạng cực kỳ nguy cấp. (Ảnh: Asian Turtle Program)
Săn bắt vô tội vạ: Rùa Hoàn Kiếm từng bị đánh bắt để làm thực phẩm, thuốc y học cổ truyền, hoặc buôn bán như sinh vật quý hiếm. Sự thiếu kiểm soát trong nhiều năm đã khiến số lượng loài này tụt dốc không phanh.
Khó khăn trong sinh sản: Rùa Hoàn Kiếm có vòng đời dài, tốc độ sinh sản chậm và rất kén bạn đời. Thậm chí trong điều kiện nuôi nhốt, việc phối giống cũng gặp vô vàn trở ngại. Thất bại đau đớn năm 2019 khi cá thể cái chết trong quá trình lấy trứng là minh chứng rõ ràng cho độ khó trong nhân giống loài này.
Cuộc đua nghẹt thở để cứu lấy một loài vật quý hiếm bậc nhất
Trước nguy cơ tuyệt chủng hoàn toàn, các nhà khoa học đang chạy đua với thời gian để tìm kiếm và xác nhận cá thể cái còn sót lại trong tự nhiên. Trong nhiều năm qua, giới nghiên cứu Việt Nam đã sử dụng hàng loạt biện pháp hiện đại như máy bay không người lái (drone), thiết bị siêu âm thủy âm, bẫy ảnh dưới nước, thậm chí sử dụng ADN môi trường (eDNA) để kiểm tra mẫu nước tại các hồ nghi có rùa sinh sống.
Tính đến cuối năm 2023, vẫn chưa có bằng chứng xác thực về sự tồn tại của cá thể cái nào khác. (Ảnh: Timothy McCorrack)
Theo VnExpress, tính đến cuối năm 2023, vẫn chưa có bằng chứng xác thực về sự tồn tại của cá thể cái nào khác. Tuy nhiên, theo các chuyên gia của Trung tâm Bảo tồn Rùa châu Á, khu vực hồ Xuân Khanh và các vùng phụ cận như Suối Cẩm Khê vẫn được kỳ vọng là nơi có thể ẩn chứa một cá thể rùa cái chưa lộ diện.
Trong khi đó, các nhóm bảo tồn tại Trung Quốc cũng đang tiến hành thu thập tinh trùng và bảo quản phôi, chuẩn bị cho phương án thụ tinh nhân tạo hoặc chuyển phôi sang rùa cái đồng loài gần gũi, nếu một con cái mới được tìm thấy.
Trách nhiệm và cơ hội của Việt Nam
Với việc một trong hai cá thể rùa còn lại đang sống tại Việt Nam, và khả năng phát hiện cá thể cái cũng dồn về các hồ nước Việt Nam, quốc gia hình chữ S đang trở thành nơi giữ hy vọng cuối cùng của toàn cầu cho sự tồn tại của loài này.
Với việc một trong hai cá thể rùa còn lại đang sống tại Việt Nam, và khả năng phát hiện cá thể cái cũng dồn về các hồ nước Việt Nam. (Ảnh: Youtube)
Nhiều tổ chức quốc tế như WCS, IUCN, Wildlife Conservation Society, cùng các cơ quan nghiên cứu Việt Nam đã kêu gọi chính quyền địa phương, người dân và các bên liên quan:
Bảo vệ nghiêm ngặt vùng hồ có rùa sinh sống, không khai thác, không đánh bắt hoặc can thiệp tự phát.
Tăng cường giám sát sinh học, khảo sát định kỳ, theo dõi hoạt động của rùa dưới nước bằng thiết bị hiện đại.
Giáo dục cộng đồng để nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của loài, đồng thời khuyến khích người dân hỗ trợ bảo tồn thay vì khai thác.
Một biểu tượng không thể lặp lại
Không chỉ là loài động vật quý hiếm bậc nhất, rùa Hoàn Kiếm còn là một phần gắn bó chặt chẽ với bản sắc văn hóa Việt. Tượng rùa đội gươm giữa hồ Hoàn Kiếm, đền Ngọc Sơn, truyền thuyết Lê Lợi… đều nhấn mạnh ý nghĩa biểu tượng và thiêng liêng của loài rùa này trong tâm thức dân tộc.
Nếu rùa Hoàn Kiếm tuyệt chủng, đó không chỉ là một tổn thất sinh học không thể phục hồi, mà còn là một mất mát tinh thần lớn lao.
Không còn cá thể cái, và chưa có giải pháp sinh sản hiệu quả, rùa Hoàn Kiếm đang ở "phút bù giờ" cuối cùng của sự tồn tại. (Ảnh:Joel Sartore)
Chỉ còn lại 2 cá thể, không còn cá thể cái, và chưa có giải pháp sinh sản hiệu quả, rùa Hoàn Kiếm đang ở "phút bù giờ" cuối cùng của sự tồn tại. Hy vọng duy nhất của nhân loại đang đặt vào những hồ nước yên ả ở ngoại thành Hà Nội. Nếu thành công, đây sẽ là kỳ tích bảo tồn động vật hoang dã mang tính lịch sử của Việt Nam và thế giới., lòng kiên trì của các nhà khoa học và sự đồng hành của cộng đồng.
Cứu rùa Hoàn Kiếm không chỉ là hành động khoa học, mà còn là sự gìn giữ một phần ký ức của nhân loại về đa dạng sinh học, về lòng trân trọng những giá trị không thể thay thế trên Trái Đất này.
Nguyệt Phạm (Theo IUCN, TSA, VnExpress)
