Từng được mệnh danh là “cây thần dược” quý như vàng, xáo tam phân (thuộc họ cam – bưởi Rutaceae) một thời bị khai thác đến mức gần như biến mất khỏi tự nhiên. Giờ đây, loài cây này đang được bảo tồn và phát triển trên quy mô lớn, mở ra tiềm năng mới cho ngành dược liệu Việt Nam.
Ông Nguyễn Văn Biên, Giám đốc Trung tâm cây giống Tam Đảo, xáo tam phân thường mọc ở các tỉnh duyên hải Nam Trung Bộ như Khánh Hòa, Ninh Thuận (cũ), Bình Thuận (cũ). Đây là loài thân leo, phát triển nhanh, tạo thành giàn giống như hoa giấy. Trong dân gian, cây còn được gọi bằng nhiều cái tên như “cây thần xạ” hay “cây thần dược Khánh Hòa”.
Điểm đặc biệt là mọi bộ phận của cây đều có thể làm thuốc: từ lá, thân, cành, rễ cho đến gai. Người dân địa phương từ lâu đã sử dụng xáo tam phân để giải độc gan, hỗ trợ điều trị viêm gan, giảm đau xương khớp, an thần, cải thiện giấc ngủ và thậm chí hỗ trợ điều trị ung thư bằng cách sắc nước uống hoặc ngâm rượu.
Ảnh minh họa.
Ông Biên cho hay, xáo tam phân có giá trị kinh tế cao. Sau ba năm trồng có thể thu hoạch lá và cành, bán với giá từ 400.000 – 500.000 đồng/kg. Rễ cây sau sáu năm mới cho thu hoạch, có thể đạt 6 – 10 triệu đồng/kg.
Một số nghiên cứu của Viện Dược liệu (Bộ Y tế) đã ghi nhận xáo taom phân có thành phần flavonoid và saponin trong cây có tác dụng chống oxy hóa, chống viêm. Dịch chiết từ cây có khả năng ức chế một số dòng tế bào ung thư (gan, phổi, vú, buồng trứng) trong điều kiện in vitro (phòng thí nghiệm). Xáo tam phần có có tác dụng giảm men gan, cải thiện mô gan bị tổn thương trên động vật thí nghiệm.Có khả năng kháng khuẩn, kháng nấm ở mức độ nhất định.
Tuy nhiên, các chuyên gia lưu ý: đến nay chưa có nghiên cứu lâm sàng quy mô lớn để khẳng định chắc chắn tác dụng điều trị ung thư trên người. Vì vậy, xáo tam phân hiện chỉ được xem là vị thuốc hỗ trợ điều trị.
Từ khai thác cạn kiệt đến bảo tồn
Khoảng hơn 10 năm trước, khi những công dụng quý giá của xáo tam phân được truyền tai nhau, loài cây này đã bị người dân khai thác ồ ạt trên núi Hòn Hèo (Khánh Hòa), dẫn đến nguy cơ cạn kiệt. Việc bảo tồn và gây trồng trở thành nhu cầu cấp thiết.
Hiện nay, một số doanh nghiệp đã đầu tư vùng trồng lớn nhằm vừa khai thác dược liệu, vừa bảo vệ nguồn gen quý. Đáng chú ý, Công ty Cổ phần Sản xuất Thương mại Dịch vụ PomGroup đã trồng thành công 20ha xáo tam phân 6 năm tuổi, đồng thời liên kết với nông dân nhiều tỉnh để mở rộng vùng nguyên liệu, cam kết bao tiêu sản phẩm theo giá thị trường.
Cuối năm 2023, các sản phẩm chế biến từ xáo tam phân của PomGroup đã xuất khẩu sang Trung Quốc qua đối tác tại Khánh Hòa và được tiêu thụ tại một số điểm du lịch trong nước. Doanh nghiệp này dự báo xu hướng phát triển dược liệu từ xáo tam phân sẽ tăng nhanh trong thời gian tới.
Theo ông Biên đánh giá xáo tam phân không chỉ là cây thuốc quý của y học cổ truyền, mà còn mở ra hướng đi cho ngành dược liệu kết hợp du lịch sinh thái. Nếu được nghiên cứu bài bản, phát triển vùng trồng bền vững và ứng dụng công nghệ chế biến hiện đại, loại cây từng bị khai thác đến kiệt quệ này có thể trở thành sản phẩm “hai trong một”: vừa chăm sóc sức khỏe, vừa tạo giá trị kinh tế. Đặc biệt, loại cây này đang được các doanh nghiệp bao tiêu về sản phẩm nên được coi là cây phát triển kinh tế bền vững cho người dân.
